Kompozisyon Planı

İyi bir konuşmanın, güzel bir yazının ortaya çıkmasında bilgi birikimi, konu seçimi ve planlama birinci derecede etkili olmaktadır. Yazılı veya sözlü kompozisyon için yapılacak plânlamada, hareket noktası konu olacağı için önce bunun incelenmesinde yarar vardır. Başarılı bir kompozisyon yazabilmek için aşağıda sıralanan hususların iyice öğrenilmesi gerekmektedir:
Konu
Konu, bir konuşmada, bir yazıda, bir eserde ele alınan düşünce, olay veya durumdur. Üzerinde söz söylenebilecek veya yazı yazılabilecek bir duygu, bir düşünce, bir haber, bir sorun, bir eşya, bir olay… kompozisyon için konu olabilir.
Yazmaya başlamadan önce konunun tespiti ve sınırlaması yapılmalıdır. Hakkında yazı yazmaya değer, ilginç, yazanın yeteneklerine ve geliştirilmeye uygun, bol kaynaklı konuların seçilmesinde yarar vardır.
Plânlamanın daha kolay ve doğru yapılması, konunun iyi anlaşılmasına, sınırlarının iyi tespit edilmesine, anlatım şeklinin belirlenmesine bağlı olduğu için konunun üç yönü iyi bilinmelidir.

Konunun üç yönü:

a) Konunun maddesi: Konunun özünü oluşturan temel kavram veya problemdir, konunun incelenecek yönüdür. Seçilen konuda “açıklanacak olan nedir?” sorusunun karşılığıdır.
“Hangi tür şiirlerden hoşlanırsınız?” şeklinde verilen bir konunun (sorunun) maddesi, şiirlerdir.
b) Konunun görüş noktası: Konunun rast gele işlenmesini önleyen, konunun maddesini de içine alan, onun hangi yönlerden işleneceğini belirleyen, sınırlayan yönüdür. Sınırları iyi çizilmeyen bir yazıyı plânlamak, dağınıklıktan kurtarmak mümkün olmaz. Bu sebeple konular belirlenirken genel konulardan ziyade özel konular seçilmelidir. “Konya’da tarım ve hayvancılık” şeklinde verilen bir konu, “Ilgın’da şeker pancarı tarımı” konusuna göre çok geniş ve genel bir konudur.



“Antalya’nın coğrafî konumu hakkında bilgi veriniz.” şeklinde verilen konunun maddesi Antalya; görüş noktası coğrafî konumdur. Yazıda Antalya’dan bahsedilecek ama turizmi, nüfusu, tabiî güzellikleri… değil sadece coğrafî konumu anlatılacaktır.
Konuların değişik bakış açılarıyla işlenmesi mümkündür.
c) Konunun şekli: Kompozisyonda konuyu işlemeye, geliştirmeye uygun anlatım türüne konunun şekli denir. Konunun maddesi belirlenip sınırları çizildikten sonra anlatımda; hikâye, roman, tiyatro, deneme, makale, fıkra, mektup… gibi türlerden hangisi kullanılacaksa o türün özellikleri iyi bilinmeli ve yazı buna göre kaleme alınmalıdır.
Buradaki konuyu, aynı zamanda, sınavlardaki soru olarak düşünmek de mümkündür. Sınav sorusunda neye cevap verileceğini, nereden başlanıp nerede bitirilmesi gerektiğini bilmeyen öğrenci, bazen konu (soru) dışına çıkmakta, vakit kaybetmekte ve soruyu anlamadığını belgelemektedir.

Kompozisyonda Plan

Plân, herhangi bir eserde veya yazıda işlenecek fikirlerin, duyguların, olayların… önceden tespit edilmesi ve bunların ana başlıklar hâlinde sıraya konmasıdır. Plânsız bir yazıda, anlatılmak istenenler önceden belirlenip sıraya konmadığı için önemli konuların unutulması, yazıda kopuklukların ve anlaşılması güç yerlerin olması her zaman mümkündür.
Yazının ve fikirlerin dağınıklıktan, boş sözlerden kurtarılması, konu dışına çıkılmaması, konuda birliğin sağlanması, neyin nasıl yazılacağının bilinmesi… plân sayesinde mümkündür. Kompozisyon bölümünde de bahsedildiği gibi, tek kelimeyle söylemek gerekirse plân, her zaman kolaylık sağlar.
Esas itibariyle bir inşaat mühendisinin yaptığı plân ile bir yazarın yaptığı plân arasında pek fark yoktur: Mühendis, yapacağı inşaatın ne olduğunu belirledikten sonra taslak plân çizer. Bu plân üzerinde çalışarak eksiklerini tamamlar, fazlalıkları çıkarır, en ekonomik ve kullanışlı şekliyle (bir anlamda) binayı kâğıt üzerinde yapar, sonra uygulamaya geçer. Yazar da konusunu ve görüş açısını belirledikten sonra neleri yazabileceğini başlıklar hâlinde ortaya kor. Bu taslakta eksikleri tamamlar, fazlalıkları çıkarır; fikirleri veya olayları bir sıraya koyar; sonra bunların her birini ayrı bölümlerde (ayrı paragraflarda) geliştirir, işler. Kitapların içindekiler bölümü o eserin bir plânı olarak değerlendirilebilir.

Plan Yapma

Kısa bir yazının plânı yapılırken konunun maddesi, görüş noktası ve şekli belirlendikten sonra, her biri ayrı paragrafta işlenecek temel cümleler (ana düşünceler) belirlenir ve bunlar kısa ifadeler (cümle değil) hâlinde Arap rakamları kullanılarak yazılır; bu ana fikirleri geliştirmede, açmada kullanılacak yardımcı düşünceler, (kısa ibareler şeklinde) küçük harflerle şıklar hâlinde belirtilir. Hazırlanan taslak üzerinde görülen fazlalıklar çıkarılır, eksikler tamamlanır ve işlenecek fikirler düzenlenir. Yazar, eserini bu plâna göre kaleme alır.
Başarılı bir kompozisyon yazabilmek için şu özellikleri iyi bilmek gerekir:
1. Konu seçmek
2. Konunun tahlili ve sınırlanması
3. Konu ile ilgili fikirlerin tesbiti / görüş tarzı / ana düşünce
4. Konunun üç yönü:
a) Konunun ana maddesi
b) Konunun görüş açısı
c) Konunun türü
5. Yazı başlığı
6. Paragraf plânı:
a) Yazının Bölümleri
b) Esas fikirler
c) Yardımcı Fikirler (ikinci derecede fikirler)
7. Kelimelerin gerçek ve mecazî anlamda kullanılışı
8. Kelimelerin ahenginden faydalanma
9. Cümle
a) Esas cümle
b) Esas fikrin açılması
c) Cümlelerde birlik
d) Cümlenin unsurları (öğeleri)
10.   Paragraf
a) Giriş (Başlangıç paragrafı)
b) Gelişme (Geçit paragrafı)
c) Sonuç (Sonuç paragrafı)
NOT: Bu paragraflar arasındaki bağlılığa dikkat etmek gerekir
d) Olay paragrafı
e) Tasvir paragrafı
f) Açıklama – Çözümleme paragrafı

Plân örneği:

Konu: Uzaktan eğitimin yararları
Konunun maddesi: Uzaktan eğitim
Konunun görüş noktası: Yararları
Konunun şekli: Makale
PLÂN
1. Uzaktan eğitim
a) Tanımı
b) Özellikleri
2. Uygulama şekilleri
a) İnternet aracılığıyla
b) Televizyonla
c) Kitapla
3. Yararları
a) Zaman ve mekân sınırlamasının olmayışı
b) Farklı seçeneklerin sunulması
c) Geniş kitlelere ulaşması